تأليفاتفصلنامه برنامهریزی توسعه کالبدیمجلاتمقالات
فصلنامه برنامهریزی توسعه کالبدی شماره ۳
فصلنامه برنامهریزی توسعه کالبدی شماره 3 تابستان 1392
فهرست مقالات در فصلنامه برنامهریزی توسعه کالبدی شماره ۳
۱- مفاهیم بنیادین در برنامهریزی کالبدی- فضایی (بخش دوم) | عباس سعیدی
۲- معماری خانه های بومی مردم پسند در روستاهای استان مرکزی | محسن سرتیپی پور
۳- تحلیل مکانی بیکاری در نواحی شهری و روستایی ایران با رویکرد تحلیل اکتشافی دادههای مکانی | محمدرضا رضوانی؛ حسین منصوریان؛ مهرداد محمودیان زمانه؛ راضیه حیدریان محمدآبادی
۴- تبیین میزان زیست پذیری و کیفیت زندگی در روستاهای پیرامون شهری (مطالعه موردی بخش مرکزی شهرستان شهریار) | محمود جمعه پور؛ شهرزاد طهماسبی تهرانی
۵- تحلیل دسترسی فضایی به خدمات بهداشتی درمانی در شهر مشهد | محمدرحیم رهنما؛ مصطفی امیرفخریان
۶- رویکردی بر اثرات بعد زیستمحیطی اجرای طرحهای هادی روستایی (مطالعه موردی: روستاهای شوسنی- ضامنی و بابامیدان) | علی اکبر عنابستانی؛ وحید ریاحی؛ سید فرج اله توفیقیان اصل
۷- چگونگی ارتقای کالبد و منظر شهری از طریق احیای ارزشهای فرهنگی – تاریخی شهر | سیدتاجالدین منصوری؛ حیدر جهان بخش
۸- تحلیل نقش صنعت در روند تحول سکونتگاهها (مطالعه موردی: نظرآباد) | قدیر فیروزنیا؛ محمدرضا ربانی
۹- توزیع فضایی جمعیت و نظام سلسه مراتبی شهرهای ایران ۱۳۹۰-۱۳۳۵ | سید مهدی موسی کاظمی
۱۰- کاربرد روش تصمیم گیری فازی در مکان یابی مراکز خدمات امداد شهری (در منطقه چهار کلان شهر کرج) | مصطفی طالشی؛ اسداله قبادی
مقاله ۱ فصلنامه برنامهریزی توسعه کالبدی شماره ۳
مفاهیم بنیادین در برنامهریزی کالبدی- فضایی (بخش دوم) | عباس سعیدی
در دهة اخیر حجم قابل توجهی از کتابها و مقالههای علمی در ایران در شاخه های مختلف دانش جغرافیا انتشار یافته است. اغلب این نوشتهها به مسایل خاصی پرداختهاند، هرچند به ندرت حاوی مطلبی در بارة شرح و تبیین انواع مفاهیم و اصطلاحات این رشته بودهاند. افزون بر این، مفاهیمی که به کار رفتهاند، کمتر از لحاظ معنایی بهدرستی در تناسب با مباحث و در مواردی حتی نادرست و گمراهکننده بودهاند؛ این نکته بهویژه در مورد خطاهای واردشده از راه ترجمة این مفاهیم به فارسی صادق است. گذشته از این، گرایشها و رویکردهای نوین در جغرافیا، بویژه مباحث فضایی و نظریههای برنامهریزی بیش از هرچیز مورد غفلت قرار گرفته است. در مقابل، آنچه بیشتر مورد عنایت بوده، مقالههای مبتنی بر مطالعات موردی دانشجویان در همان قالب پایاننامههای تحصیلی بوده است. نتیجه آنکه نوعی ابهام در تبیین و کاربرد مفاهیم بنیادین و افزون بر آن، زمینة سردرگمی دانشجویان این رشته پدیدار شده است. هدف اصلی از این مقاله کوشش در راه شرح و تبیین بعضی مفاهیم کلیدیِ مطرح در مباحث مربوط به فضا و برنامهریزی فضایی در چارچوب جغرافیای کاربردی است.
مقاله ۲ فصلنامه برنامهریزی توسعه کالبدی شماره ۳
معماری خانه های بومی مردم پسند در روستاهای استان مرکزی | محسن سرتیپی پور
ایران کشوری پهناور با بالغ بر ۶۳۸۹۸ روستاست که محدوده ای نزدیک به ۶۰% از وسعت سرزمینی ایران را به خود اختصاص داده اند. جمعیت ساکن در محدوده های روستایی کشور حدود ۲۳ میلیون نفر (مرکز آمار ایران، ۱۳۸۵) است. طی سال های اخیر تامین محیط و مسکن مناسب برای روستائیان همواره مورد توجه بوده و از حدود دو دهه قبل طرح ملی ساخت سالانه ۲۰۰۰۰۰ واحد مسکونی روستایی در حال اجرا بوده است. استان مرکزی با ۴۱۹۱۸۴ نفر جمعیت روستایی و ۱۲۷۸ روستا، و مساحتی بالغ بر ۲۹۱۲۵ کیلومترمربع از کشور (۸/۱ % ) از جمله استان هایی است که این طرح در آن اجرا می شود. مطابق آمار سال ۸۵ مرکز آمار ایران ۹۹۸۴۲ واحد مسکونی روستایی در این استان وجود دارد که نوسازی آن ها شروع شده و طی برنامه چهارم توسعه سالانه حدود ۴۵۰۰ واحد مسکونی جدید در آن اجرا شده که این روند در برنامه پنجم توسعه نیز ادامه خواهد داشت. وجود نمونه های ارزنده مسکن بومی روستایی در استان و ضرورت اطلاع از ویژگی ها و ارزش های پایدار آن ها با این دورنما که چنین ارزش هایی می تواند در طرح مسکن جدید بکار گرفته شود، ضرورت مطالعات معماری مسکن در این استان را از اهمیت ویژهای برخوردار نموده است. مقاله پیش روی با هدف شناخت مسکن روستایی این استان و معرفی گونه های عمده و رایج مسکن تهیه شده و شامل سه بخش است. بخش نخست به بررسی کلیات موضوعی، مقدمه، روش تحقیق، معرفی استان و روش انتخاب ۳۵ روستای نمونه از میان ۱۲۸۷ روستای موجود استان و ۱۰۲ واحد مسکونی نمونه اختصاص دارد. بخش دوم به معرفی ویژگی های مسکن و عناصر تشکیل دهنده آن می پردازد. بخش سوم به یافته های پژوهش و معرفی گونه های غالب و مورد اقبال مسکن، جمع بندی و نتیجه گیری اختصاص دارد.
مقاله ۳ فصلنامه برنامهریزی توسعه کالبدی شماره ۳
تحلیل مکانی بیکاری در نواحی شهری و روستایی ایران با رویکرد تحلیل اکتشافی دادههای مکانی | محمدرضا رضوانی؛ حسین منصوریان؛ مهرداد محمودیان زمانه؛ راضیه حیدریان محمدآبادی
بیکاری از مقولات اساسی اقتصاد جهانی است. افزایش اشتغال و کاهش بیکاری، یکی از شاخصههای مهم توسعهیافتگی تلقی میشود. کشور نه تنها از مشکل بالا بودن نرخ بیکاری رنج میبرد، بلکه توزیع فضایی نرخ بیکاری نیز بسیار نگرانکننده است. این مقاله با تأکید بر رویکرد تحلیل اکتشافی دادههای مکانی، توزیع فضایی نرخ بیکاری را در نواحی شهری و روستایی ایران در سال ۱۳۹۰ مطالعه کرده است. نتایج تحلیل اکتشافی دادههای مکانی بیانگر وجود خوشهبندی (خود همبستگی مکانی مثبت) و ناهمگنی فضایی در توزیع شاخصهای نرخ بیکاری شهری و روستایی در سطح شهرستانهای ایران است. نتایج این مطالعه میتواند زمینه را برای برنامهریزی مناسب جهت رفع نابرابریهای منطقهای بر حسب نرخ بیکاری فراهم سازد.
مقاله ۴ فصلنامه برنامهریزی توسعه کالبدی شماره ۳
تبیین میزان زیست پذیری و کیفیت زندگی در روستاهای پیرامون شهری (مطالعه موردی بخش مرکزی شهرستان شهریار) | محمود جمعه پور؛ شهرزاد طهماسبی تهرانی
هدف این پژوهش، بررسی کیفیّت زندگی و زیستپذیری در روستاهای بخش مرکزی شهرستان شهریار در پیرامون شهر تهران است، کیفیت زندگی با زیستپذیری ابعاد و شاخصهای مشترکی دارد بهگونهای که برای سنجش زیستپذیری از کیفیّت زندگی به عنوان یک رویکرد رایج در مبحث سنجش زیستپذیری استفاده میشود. مسیر تحقیق نیز مبتنی بر کیفیت زندگی مکان محور است. روش گردآوری اطلاعات، علاوه بر مطالعات کتابخانهای، روش پیمایشی است. و با استفاده از فرمول کوکران، حجم نمونه را ۳۶۳ نفر تشکیل دادند و واحد تحلیل خانواده و، از آن میان، سرپرستان خانواده تعیین شدند. برای انتخاب روستاها با استفاده از روش طبقهبندی، روستاها و سپس، با استفاده از روش نمونهگیری تصادفی، هفت روستا انتخاب شد. سرانجام، با استفاده از روش تخصیص متناسب، سهم هر روستا از پرسشنامهها معلوم شد. ابعاد سة گانة اقتصادی (اشتغال و درآمد، مسکن، حمل و نقل، امکانات زیرساختی و آموزشی)، اجتماعی (بهداشت و سلامت، همبستگی و مشارکت اجتماعی، پیوستگی و تعلق مکانی، امنیّت فردی و اجتماعی) و زیست محیطی (کیفیّت محل از لحاظ عدم وجود آلودگی) این روستاها بررسی شد. برای پاسخگویی به سؤالات از آزمونT تک نمونهای و خی دو استفاده شده است. نتایج حاکی از آن است که سطح کیفیت زندگی و زیستپذیری در روستاهای در سطح نازلی قرار دارند و افراد میزان کیفیّت زندگی و زیستپذیری را در تمامی ابعاد اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی، به صورت معناداری، پایین ارزیابی میکنند. تفاوت معناداری نیز از نظر میزان زیستپذیری و کیفیّت زندگی در روستاهای واقع در منطقة تحقیق وجود دارد.
مقاله ۵ فصلنامه برنامهریزی توسعه کالبدی شماره ۳
تحلیل دسترسی فضایی به خدمات بهداشتی درمانی در شهر مشهد | محمدرحیم رهنما؛ مصطفی امیرفخریان
برنامهریزی دسترسی، بهعنوان شیوهای از برنامهریزی یکپارچه کاربریها و شبکة حملونقل دارای دو بعد فضایی و غیرفضایی است. موجود بودن و در دسترس بودن خدمات، از ابعاد دسترسی فضایی محسوب میشود، که این مطالعه به بررسی خدمات درمانی در شهر مشهد میپردازد. روش مطالعه از نوع توصیفی ـ تحلیلی، است که براساس آن، پس از تشکیل بانک اطلاعات مکانی از فضاهای درمانی در نرمافزار ARC-GIS (شامل ۶ کاربری عمده با ۴۵۲۸ مورد فراوانی) و بهرهگیری از مدلهای دسترسی «دومرحلهای حوضه شناور»، وضعیت شاخص دسترسی حوزههای شهر مشهد به هر یک از فضاهای درمانی تعیین شد. مزایای بهرهگیری از این روش، در مقایسه با سایر روشها، استفادة همزمان از شاخصهایی نظیر فاصله، شعاع عملکردی و تعداد تسهیلات است. نتیجة این تحلیل بیانگر عدم انطباق بین توزیع فضایی جمعیت و پراکنش خدمات درمانی است. بهعبارتی، نواحی مرکزی شهر بهترین دسترسی و نواحی پیرامونی دارای ضعیفترین دسترسی به خدمات درمانی را دارند. در ادامه، ضمن استفاده از نرمافزارspss و بهرهگیری از مدل «تحلیل خوشهای دومرحلهای»، ۱۲۶۶حوزة جمعیتی شهر مشهد از نظر شاخص دسترسی به خدمات بهداشتی درمانی طبقهبندی شد. در این بخش، نتایج یافتهها نشان داد که شهر مشهد قابل طبقهبندی به دو خوشه است، شامل خوشة اول با میانگین شاخص دسترسی ۳.۲۴ شامل ۲.۳ درصد حوزههای شهری (حوزههای دارای شرایط بسیار عالی دسترسی) و خوشة دوم با میانگین شاخص دسترسی ۰.۰۶۱ شامل ۹۷.۷ درصد حوزهها که در مقایسه با خوشة اول وضعیت مناسبی را نشان نمیدهد. نمودارهای تهیه شده از ارزیابی این مدل نشان داد که مهمترین شاخص درخصوص تفاوت خوشة اول با خوشة دوم، شاخص دسترسی به داروخانههاست. از سوی دیگر، شاخص دسترسی به پایگاههای اورژانس کمترین نقش را در این طبقهبندی نشان میدهد.
مقاله ۶ فصلنامه برنامهریزی توسعه کالبدی شماره ۳
رویکردی بر اثرات بعد زیستمحیطی اجرای طرحهای هادی روستایی (مطالعه موردی: روستاهای شوسنی- ضامنی و بابامیدان) | علی اکبر عنابستانی؛ وحید ریاحی؛ سید فرج اله توفیقیان اصل
امروزه عمران روستایی یکی از اجزای اصلی توسعة روستاهای کشور محسوب است. از مهمترین طرحهای اجرایی دولت در زمینة عمران روستاها، تهیه و اجرای طرح هادی روستایی است. بر این اساس، تحقیق حاضر به تعریف معیارهایی برای ارزیابی پیامدهای طرح هادی روستایی بر محیطزیست روستاها، طبق منابع مرتبط میپردازد. روش تحقیق در این بررسی، از نظر هدف کاربردی و از لحاظ روش توصیفی- تحلیلی است. بخش عمدة دادههای مورد نیاز از طریق عملیات میدانی و با استفاده از ابزار پرسشنامه جمعآوری و برای تجزیه و تحلیل دادهها از نرمافزارSPSS و آزمون تی یک نمونهای استفاده شده است. حجم نمونه براساس فرمول کوکران ۳۱۱ خانوار تعیین شده، که به روش نمونهگیری تصادفی ساده، از بین خانوارهای روستاهای شوسنی ـ ضامنی و بابامیدان از شهرستان رستم انتخاب شدهاند. بررسیها حاکی از آن است که بهرغم اجرای طرح هادی، مشکلاتی ـ از جمله آلودگی هوا به سبب دفع غیربهداشتی زبالهها، راکد ماندن آب و ایجاد آبگرفتگی به سبب ساخت غیراصولی جداول و معابر و گسترش آلودگی فضولات حیوانی تأثیرات منفی زیستمحیطی قابل توجهی بر روستاها داشته است. از اهم یافتهها میتوان به فقدان یا نقص مطالعات محیطی به هنگام تهیه طرحها و، همچنین، پیشبینی نکردن پیامدهای ناشی از اجرای پروژههای دهگانه بر محیطزیست روستاها اشاره کرد. در نهایت، براساس یافتههای حاصل از مطالعات میدانی و جمعبندی نتایج، رهنمودهایی برای بازخورد طرحها و اصلاح رویکرد آنها نسبت به مداخله در محیط طبیعی و محیطزیست روستاها ارائه شده است. مهمترین آنها عبارتاند از اصلاح شرح خدماتی تهیة طرحها و سوق دادن آنها به سمت اولویتبخشی به مطالعات محیطی و، همچنین، رویکرد بوم محور در تهیه و اجرای طرحها.
مقاله ۷ فصلنامه برنامهریزی توسعه کالبدی شماره ۳
چگونگی ارتقای کالبد و منظر شهری از طریق احیای ارزشهای فرهنگی – تاریخی شهر | سیدتاجالدین منصوری؛ حیدر جهان بخش
در سه دهة آخر قرن بیستم میلادی، به موازات تحولات اولیة روانشناسی محیط، تغییرات علمی، فناوری و فرهنگی مهمی در محیط کالبدی زندگی انسان پدید آمد. تأثیر بیان و جاری شدن این تحولات در مباحث روانشناسی محیط و علوم رفتاری منجر به تغییر مبانی طراحی فضای شهری متکی بر فضا و زمان بوده است. پس از ورود مباحث بیان شده به ساحت نظری این حوزه، موضوع ادراک نیز بسیار اهمیت یافته و از ارکان آن تلقی شده است. مسئلة بنیادین ادارک محیط شهری ساخته شده در زندگی مردم، فهم چیستی معنای محیط آن است. کیفیت فضا، هویّت مکانی، تعاملات اجتماعی و اجتماعپذیری و ارتباطات غیرکلامی از حوزههایی هستند که دیدگاه و نگرش انسانها را در تعریف چیستی فضای شهری شکل میدهند. این حوزهها، بهویژه در مناظر شهری بافتهای فرهنگی ـ تاریخی، همواره شاخصهای هویّت و حس تعلق به مکان را در ارتباط با انسان و محیط بیان کرد و پاسخگوی نیازهای مادی و معنوی انسانها بودهاند؛ به بیان دیگر، احساس تعلق به مکان و یافتن هویّت مکانی خاص، سبب افزایش ارتباط انسان با محیط و، در نتیجه، ارتقای کیفیّت مطلوب کالبد و منظر شهری شده است. این تحقیق، با هدف بررسی چگونگی ارتقای کالبد و منظر شهری از طریق احیای ارزشهای فرهنگی ـ تاریخی خیابان مدرس کرمانشاه، با استفاده از تکنیک فرآیند تحلیل سلسله مراتبی (AHP) اجرا شده است. یافتههای تحقیق، براساس دادههای پرسشنامه، در دو بخش دیدگاه متخصصین و دیدگاه غیرمتخصصین، توسط نرمافزارEXPERT CHOICE تحلیل و بررسی شدهاند. نتایج این یافتهها نشاندهنده حوزهها، مؤلفهها و شاخصهای مؤثر و با اهمیت بر طراحی منظرشهری خیابان مدرس، برای نیل به هدف تحقیق هستند. همچنین، این نتایج بیانگر بهکارگیری عملی این عناصر در طراحی منظرشهری خیابان مدرس در راستای احیای ارزشهای فرهنگی ـ تاریخی شهرند.
مقاله ۸ فصلنامه برنامهریزی توسعه کالبدی شماره ۳
تحلیل نقش صنعت در روند تحول سکونتگاهها (مطالعه موردی: نظرآباد) | قدیر فیروزنیا؛ محمدرضا ربانی
سکونتگاههای انسانی، به عنوان یک پدیدة مکانی ـ فضایی، همواره تحت تأثیر عوامل متعدد طبیعی و انسانی هستند و پیوسته در بستر زمان تغییر مییابند. یکی از این عوامل تأثیرگذار، صنعت است. در ایران نیز صنعت تحولات گستردهای را در جامعه، بهویژه تحول سکونتگاهها و تبدیل روستاها به شهر، بر جای گذاشته است. در این پژوهش، تأثیر صنعت بر تحول نظرآباد بررسی شده است. نتایج تحقیق، که با استفاده از روش توصیفی ـ تحلیلی و دادههای ثانوی استخراج شد، نشان داد که صنعت سبب توسعة کالبدی ـ فضایی نظرآباد شد تا از روستایی با جمعیت ۷۹۹ نفری سال ۱۳۳۵ و وسعت ۶ هکتاری، به شهری با جمعیت ۹۷۷۲۲ نفر، و وسعت ۳۵۷۴ هکتار در سال ۱۳۸۵ برسد.
مقاله ۹ فصلنامه برنامهریزی توسعه کالبدی شماره ۳
توزیع فضایی جمعیت و نظام سلسه مراتبی شهرهای ایران ۱۳۹۰-۱۳۳۵ | سید مهدی موسی کاظمی
جمعیت شهرنشین در مدت زمان حدود پنجاه و پنج سال، از اولین سرشماری در سال ۱۳۳۵ تا سرشماری سال ۱۳۹۰، بیش از ۸ برابر شده و ضریب شهرنشینی را به بیش از دو برابر افزایش داده است. بیشترین رشد سالیانه شهری شدن جمعیت در فاصلة بین دو سرشماری ۱۳۵۵ و ۱۳۶۵ بوده است. از نظر طبقهبندی جمعیتی شهرها، دستة شهرهای کوچک با جمعیت کمتر از ۲۵ هزار نفر، از نظر تعداد در طول هفت سرشماری رشد داشته اما از جهت سهم در جمعیت شهری کشور کاهش قابل توجهی را تجربه کردهاند. در مقابل، سهم جمعیت شهرهای بزرگ و کلانشهرها افزایش یافته است. کلانشهر تهران، به عنوان مرکز جذب جمعیتی در این دورهها عمل کرده و با بقیة شهرهای بزرگ از جنبة جمعیتی، فاصلة زیادی داشته است. شاخص اولویت شهری، همواره بیش از ۱ بوده گرچه تفاوتهای زیادی در استانهای کشور وجود داشته است که شاخصهای شهرنشینی این تفاوتها را به طور دقیقتر نشان میدهند. گرچه یافتههای این بررسی نشان میدهد که توزیع نقاط شهری در کشور و در استانها متعادلتر شده است، جمعیت شهری متمرکزتر گردیده است.
مقاله ۱۰ فصلنامه برنامهریزی توسعه کالبدی شماره ۳
کاربرد روش تصمیم گیری فازی در مکان یابی مراکز خدمات امداد شهری (در منطقه چهار کلان شهر کرج) | مصطفی طالشی؛ اسداله قبادی
یکی از معیارهای توسعة رفاه اجتماعی، افزایش سطح ایمنی جامعه و دسترسی مناسب و مطلوب شهروندان به زیر ساختهای ایمنی در زمان بروز مخاطرات و بحرانهای شهری است. مکانیابی مطلوب مراکز خدمات امداد در کنار سایر کاربریهای اساسی، یکی از عوامل مهم در پایداری عملکرد مراکز خدماترسان در مواقع بروز مخاطرات شهری و افزایش ضریب ایمنی شهری به شمار میرود.
گسترش همهجانبه و پرشتاب شهر کرج، بهعنوان یک کلان شهر در دهههای اخیر، و عدم فرصت کافی در ساماندهی بافتهای شهری و فراهمسازی زیرساختهای مناسب شهری سبب شده که پیامدهای نامطلوب و اثرگذار در افزایش توسعة فضای شهری و منطقهای و ناکارآمدی رفاه شهروندان را در پی داشته باشد.
گسترش همهجانبه و پرشتاب شهر کرج، بهعنوان یک کلان شهر در دهههای اخیر، و عدم فرصت کافی در ساماندهی بافتهای شهری و فراهمسازی زیرساختهای مناسب شهری سبب شده که پیامدهای نامطلوب و اثرگذار در افزایش توسعة فضای شهری و منطقهای و ناکارآمدی رفاه شهروندان را در پی داشته باشد.